Α) Η Εικοσαετία της θεωρητικής “Ανεξαρτησίας”

Η ήττα του Περσέως στην Πύδνα υπήρξε μοιραία όχι μόνο για τη δυναστεία των Αντιγονιδών αλλά και για το μακεδονικό κράτος. Έπειτα από μία μεταβατική περίοδο είκοσι ετών πλασματικής ελευθερίας, οι Μακεδόνες δε θα γνωρίσουν πια ανεξάρτητο πολιτικό βίο. Τέλος τραγικότατο, η κατάρρευση του ένδοξου κράτους του Φιλίππου και του Αλεξάνδρου πρέπει να έπληξε οδυνηρά όλους τους Μακεδόνες. Η εκμηδένιση του στρατού στην τρομερή σφαγή της Πύδνας, η απαγωγή της βασιλικής οικογένειας και η εξορία της μακεδονικής αριστοκρατίας, η τεράστια λεία του πολέμου, ο σφετερισμός των βασιλικών γαιών και των μεταλλείων εκ μέρους των κατακτητών, όλα αυτά άφησαν τη χώρα ακέφαλη, ταπεινωμένη, αποπροσανατολισμένη.
Η Ρώμη δεν προχώρησε αμέσως στην προσάρτηση της ηττημένης Μακεδονίας, είτε γιατί δε διέθετε τις κατάλληλες δυνάμεις ώστε να επιβάλει την κυριαρχία της στη μεγάλη αυτή χώρα, είτε διότι προτίμησε να συγκαλύψει για ένα διάστημα ακόμη τις επεκτατικές της βλέψεις κάτω από το προσωπείο του απελευθερωτή. Σύμφωνα με το σχήμα που παραδίδεται από τον Τίτο Λίβιο, η σύγκλητος αποφάσισε και ο Αιμίλιος Παύλος διακήρυξε στην Αμφίπολη ότι "όλοι οι Μακεδόνες θα ήταν ελεύθεροι, για να αποδειχθεί σε όλα τα έθνη ότι τα όπλα του ρωμαϊκού δήμου δεν επέβαλλαν τη δουλεία στους ελεύθερους ανθρώπους, αλλά προσέφεραν την ελευθέρια σε όσους ήταν δούλοι...”. Για τους Ρωμαίους, η "ελευθερία” ήταν ασυμβίβαστη με το βασιλικό θεσμό, όχι όμως και με τη ρωμαϊκή κηδεμονία.  

Η Μακεδονία κατά την περίοδο της Ρωμαϊκής κυριαρχίας.

Η Μακεδονία απογυμνώθηκε από τις εξωτερικές τις κτήσεις, χωρίς όμως να θιγεί η ακεραιότητα των εδαφών της. Μόνο για να αποτρέψει την αναβίωση της δύναμής της, η Ρώμη επέβαλε ένα μέτρο που έπληξε δριμύτατα την εθνική υπόσταση των Μακεδόνων: η Μακεδονία διαιρέθηκε σε τέσσερις μερίδες, μεταξύ των κατοίκων τους απαγορεύθηκαν η κατοχή, η αγοραπωλησία ακίνητων και γαιών και η επιγαμία. Η διαίρεση αυτή σεβάστηκε τα ιστορικά σύνορα των περιοχών και κάθε μερίδα, οργανώθηκε ως ανεξάρτητη διοικητική μονάδα με ένα διοικητικό κέντρο (Αμφίπολις, Πέλλα, Θεσσαλονίκη και Πελαγονία αντίστοιχα), όπου συνέρχονταν οι εκπρόσωποι των πόλεων της περιοχής για να εκλέξουν τους κοινούς άρχοντες. Εκεί συγκεντρώνονταν και οι φόροι.
Τα στρατεύματα, που οι Μακεδόνες είχαν δικαίωμα να διατηρούν στα σύνορα, φαίνεται ότι αρκούσαν για να κρατούν σε απόσταση τους βαρβάρους. Πράγματι, δε γίνεται λόγος για εισβολές κατά τα έτη που ακολούθησαν.
Η επανάσταση του Ανδρίσκου, ενός τυχοδιώκτη, που εμφανιζόταν ως γιος του Περσέως και πέτυχε να ανακηρυχθεί βασιλεύς το 149 π.Χ. στην Πέλλα, με το όνομα Φίλιππος, προκάλεσε νέα στρατιωτική επέμβαση της Ρώμης και της προσέφερε την ευκαιρία να θέσει τέρμα σ’ αυτήν την κατάσταση της νόθης ανεξαρτησίας. Ο Ανδρίσκος κατόρθωσε να γίνει κύριος της χώρας, αν και όχι χωρίς να συναντήσει αντίσταση. Ανεξάρτητα από τη σκοτεινή καταγωγή του και από τις προσωπικές φιλοδοξίες του, ο Ανδρίσκος στηρίχθηκε στις κατώτερες τάξεις του πληθυσμού και προέβη σε προγραφές των ευπόρων. Η ρωμαϊκή προστασία είχε, προφανώς, διευρύνει τις αντιθέσεις στους κόλπους της μακεδονικής κοινωνίας. Οι εύπορες τάξεις τάσσονταν με το μέρος της Ρώμης, ενώ οι φτωχοί, με τους οποίους συμμαχούσαν και οι δούλοι, επιθυμούσαν την αποκατάσταση της μοναρχίας. Η εμφάνιση σε διάστημα μερικών ετών δύο άλλων διεκδικητών του θρόνου των Αντιγονιδών δείχνει ότι τα συνθήματα εναντίον των Ρωμαίων και υπέρ της μοναρχίας εύρισκαν απήχηση στις μάζες των Μακεδόνων.
Μετά την κατάπνιξη της επανάστασης του Ανδρίσκου, η ρωμαϊκή κυριαρχία στη Μακεδονία έγινε πραγματικότητα αμετάκλητη. Η Μακεδονία ενσωματώθηκε οριστικά στο ρωμαϊκό κράτος.
Η τυπική μετατροπή της χώρας σε ρωμαϊκή επαρχία δε μαρτυριέται ρητά στις πηγές και δεν είναι εύκολο να εξακριβωθεί ούτε η ακριβής στιγμή αυτής της απόφασής της ούτε και τι σήμαινε ακριβώς αύτή η αναδιοργάνωση. Έχει κανείς την εντύπωση ότι δε σημειώθηκαν ευρείες πολιτειακές μεταβολές. Ασφαλώς δεν υπήρξε νέος “επαρχιακός νόμος”. Οι νόμοι, που είχαν υπαγορευθεί από τον Αιμίλιο Παύλο, παρέμειναν σε ισχύ. Διατηρήθηκε επίσης η διαίρεση σε τέσσερις μερίδες.
Η επαρχία Μακεδονίας δεν περιοριζόταν στη Μακεδονία του 167 π.Χ. Εκτεινόταν στα δυτικά ως το Ιόνιο πέλαγος, περιλαμβάνοντας τη νότια Ιλλυρία, που προστέθηκε πιθανότατα σ’ αυτήν ήδη από την αρχή, γιατί εξασφάλιζε απευθείας επικοινωνία μεταξύ της Ιταλίας και των νέων κτήσεων της χερσονήσου του Αίμου.
Η περίοδος από το 148 π.Χ. ως την εποχή του Αυγούστου υπήρξε μία από τις σκληρότερες που γνώρισε η Μακεδονία. Ενσωματωμένοι στη ρωμαϊκή οικουμένη οι Μακεδόνες δεν είχαν πια δική τους ιστορία. Τα γεγονότα που διαδραματίζονταν στη χώρα τους δεν ήταν παρά επεισόδια της ρωμαϊκής ιστορίας. Για την άμυνα της χώρας από τις αδιάκοπα επαναλαμβανόμενες επιδρομές των βαρβάρων φρόντιζαν πια οι Ρωμαίοι διοικητές. Αυτοί οδηγούσαν τα ρωμαϊκά όπλα πέρα από τα σύνορα για να υποτάξουν και να ειρηνεύσουν τις γειτονικές χώρες. Ωστόσο ο αντίκτυπος αυτών των επιχειρήσεων έπληττε τη Μακεδονία: ερημώσεις, βιαιοπραγίες, απαγωγές ανθρώπων και κτηνών. Η ασφάλεια των πόλεών της και των κατοίκων της εξαρτιόταν από τους διοικητές που έστελνε η Ρώμη.

Η Μακεδονία υπήρξε ο πιο επικίνδυνος αντίπαλος των Ρωμαίων. Μετά τη συντριβή της μεταβλήθηκε σε επαρχία και για περισσότερα από εκατό χρόνια παρέμεινε η μοναδική ρωμαϊκή επαρχία στη χερσόνησο του Αίμου. Με την ιδιότητά της αυτή και χάρη στην επίκαιρή της θέση στη χερσόνησο, ανάμεσα στην Ιταλία και τη Μικρά Ασία, διαδραμάτισε ρόλο σημαντικό στην ιστορία της ρωμαϊκής επέκτασης και των εμφύλιων πολέμων. Η Μακεδονία, που ο Κικέρων χαρακτήριζε “πηγή και φυτώριο θριάμβων”, υπήρξε επί μακρά περίοδο μία από τις πιο επίζηλες επαρχίες για τους στρατηγούς, που επιθυμούσαν τη δόξα και για όσους αναζητούσαν ευκαιρίες πλουτισμού. Ωστόσο, αν κρίνει κανείς από τις αρχαιολογικές έρευνες, η περίοδος της ελεύθερης πολιτείας υπήρξε περίοδος παρακμής οικονομικής και δημογραφικής για τη Μακεδονία. Η χώρα δεν είχε υποστεί καταστροφές, όπως η Ήπειρος και η Ιλλυρία, αλλά άπειροι θησαυροί της είχαν αφαιρεθεί και το ανθρώπινο δυναμικό της είχε εξαντληθεί. Υποδουλωμένοι οι Μακεδόνες υπέμεναν τα πλήγματα της μοίρας, υποκύπτοντας στην πίεση των περιστάσεων.